به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی افق شرقی، کریدور واخان در حدود ۶۰۰ کیلومتری شرق شهر مزار شریف قرار دارد، این نوار باریک زمینی به طول ۳۵۰ کیلومتر در منطقه بدخشان، محل به هم رسیدن سه رشته کوه بزرگ جهان، یعنی هندوکش، قراقورم و پامیر است، افغانستان در این منطقه مرز مشترکی به طول ۳۰۰ کیلومتر با پاکستان، ۲۶۰ کیلومتر با تاجیکستان و ۷۴ کیلومتر با چین دارد، منطقه واخان سرزمینی است با چشم‌اندازهای بکر و خیره کننده و سکونت‌گاه‌های روستایی کوچک و پراکنده‌ای را در خود جای داده است، ساکنان این منطقه با جمعیتی کمتر از ۲۰ هزار نفر دارای اصالت ۲۵۰۰ ساله ایرانی بوده و پیرو مذهب تشیع اسماعیلی هستند. این قوم که به مردمان وخی معروف اند در استان سین کیانگ چین، جنوب شرقی تاجیکستان و چترال پاکستان نیز سکونت دارند و به زبان وخی، به‌عنوان یکی از شاخه‌های قدیمی زبان فارسی صحبت می‌کنند.
قدمت تاریخی کریدور واخان و نقش آن در راه ابریشم
برای صدها سال، کریدور واخان یکی از مسیرهای مهم برای بازرگانانی بود که در امتداد جاده ابریشم سفر می‌کردند. این مسیر تجاری که در قرن اول و دوم قبل از میلاد ظهور کرد، شهر شیآن در چین را به دریای مدیترانه متصل می‌کرد و بازرگانان در کاروان‌های بزرگ با ابریشم چینی، نقره ایرانی، طلای رومی و لاجوردی را که در منطقه بدخشان استخراج می شد، در طی این مسیر به تجارت می‌پرداختند. این کاروان‌های بزرگ که در دوره‌ی خود یگانه امکان سفر میان مناطق دوردست بودند،شامل مسافران مختلفی از زائران و بازرگانان گرفته تا عالمان و دانشمندان می‌شدند و این مساله علاوه بر شکل دادن به تجارت، موجب نشر علوم، آداب و رسوم و فرهنگ‌های مختلف در سراسر پهنه‌ی آسیا و اروپا می‌شد.
منطقه واخان سرزمینی است که به دلیل قرارگیری در قلب راه ابریشم، پذیرای فرهنگ‌های مختلفی بود. تانگ ژوانزانگ، جهانگرد و دانشمند چینی قرن هفتم، وجود صومعه های بودایی در این منطقه را گزارش کرده است. در منطقه زورکول و در نزدیکی رودخانه پامیر، بقایای یک کاروانسرای متعلق به قرن ششم وجود دارد که نشانه‌ای از رونق تجارت و عبور بازرگانان در امتداد کریدور واخان در گذشته است، نظیف شهرانی در کتاب « قرقیزها و وخی‌های افغانستان: سازگاری با مرزهای بسته جنگ » معتقد است که تا زمان فروپاشی امپراتوری مغول در هند، کریدور واخان یکی از مسیرهای اصلی تجارت و بازرگانی بین هند، چین و شهرهای بزرگ ایران فرهنگی نظیر بخارا بود و تنها پس از توسعه مسیرهای دریایی در قرن پانزدهم بود که این مسیر دچار افول و فراموشی شد، البته همچنان این مسیر مورد استفاده بود تا این که که پکن به دنبال تهاجم شوروی به افغانستان در سال ۱۹۷۹ میلادی مرزهای خود را با کابل بست و این امر در تمام مدت حضور نیروهای آمریکایی در افغانستان ادامه داشت.
در حال حاضر تنها یک جاده ناهموار در کل کریدور واخان وجود دارد که سین کیانگ را به گذرگاه واخجیر پیوند می دهد، به‌نحوی که هم‌اکنون کریدور واخان دارای سه مسیر است؛ مسیر شمالی به عبور از کنار رودخانه های پنج و پامیر در شمال و در انتها رودخانه اسکو در چین از طریق دریاچه زورکول اطلاق می‌شود، مسیر جنوبی از طریق گذرگاه واخجیر به چین می‌رسید اما به دلیل بارش برف بیش از نیمی از سال بسته است، مسیر مرکزی که هر دو مسیر شمالی و جنوبی را در واخان متصل می کند و از طریق گذرگاه کوهستانی تگرمنسو با ارتفاع ۴۸۲۷ متر به چین منتهی می‌شود.
ایجاد کریدور چین-افغانستان-ایران با احیای واخان
کریدور واخان تنها گذرگاهی است که امکان ایجاد اتصال مستقیم میان چین و افغانستان را دارد، براساس طرح جدید یک کمربند-یک راه در راهبرد میان ایران و چین، اخیرا با تعامل کشورهای ترکمنستان و قزاقستان شاهد ورود قطار دوسربار چین به بندر خشک ریلی آپرین اسلامشهر بودیم، که این مسیر ترانزیتی با احیای مسیر واخان کوتاه‌تر شده و مسیر چین-افغانستان-ایران را می‌پیماید، که این کریدور علاوه‌بر دریافت حق ترانزیت از سوی افغانستان، بر افزایش تجارت ریلی این کشور نیز تاثیر مثبت خواهد داشت.
ایران تلاش‌های لازم برای ایجاد اتصال ریلی با افغانستان را به صورت رسمی در سال ۲۰۰۶ آغاز کرد که بر اساس آن خطوط راه‌آهن ایران از منطقه خواف به شهر هرات در افغانستان متصل می‌شد. این خط ریلی در حال حاضر امکان اتصال میان خواف و روزنک در افغانستان را فراهم کرده است. علیرغم اینکه طرح ریزی این مسیر بر اساس ایده‌ی کریدور ۵ کشور(Five Nations Railway Corridor) شکل گرفته است، اما با توجه به کندی پیش‌رفت این کریدور ۲۱۰۰ کیلومتری و مشکلات موجود برای تکمیل آن، می‌توان ایده‌های جدیدتری را برای ایجاد اتصال ریلی مستقیم میان ایران و چین از طریق افغانستان پیشنهاد داد.
در صورت توسعه‌ی خط ریلی خواف هرات تا کابل و همچنین ایجاد دسترسی ریلی به چین از طریق کریدور واخان، افغانستان تبدیل به کشوری در قلب آسیا خواهد شد که در آن شرق و غرب به وسیله‌ی یک خط آهن سراسری پیوند می‌خورند و این امر نقطه عطفی در تاریخ آسیا خواهد بود چرا که معادلات مختلف تجاری، سیاسی و فرهنگی در منطقه آسیا از این پروژه متاثر خواهند شد.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت ریلی واخان با بانک توسعه آسیایی چین
با توجه به جغرافیای کوه های پامیر، ایجاد زیرساخت‌های ریلی در منطقه واخان می تواند دشوار و پرهزینه باشد. با این حال، نمونه‌های بسیاری از پروژههای مختلف وجود دارد که در مناطق مشابه و حتی از نظر جغرافیایی پیچیده‌تر نسبت به منطقه واخان با موفقیت به پایان رسیده اند، به عنوان مثال کوه‌های قراقوروم که بزرگراه قراقروم در آن با استفاده از تکنولوژی‌های دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی ساخته شد و کوه‌های پامیر که کریدور واخان در آن قرار دارد، به لحاظ جغرافیایی و توپوگرافی مشابه اند. مقایسه اجمالی این دو منطقه نشان می‌دهد که امکان ایجاد زیرساخت‌های ریلی در منطقه واخان با توجه به فناوری‌های راه‌سازی و تونل‌سازی که امروزه در چین موجود است میسر است.
اگر سیاست‌مداران کشور افغانستان طی تعامل سیاسی با اعضای سازمان شانگهای به‌ویژه چین، آمادگی خود را برای حضور در طرح یک کمربند-یک راه اعلام کنند، می‌توانند با دریافت تسهیلات از بانک توسعه آسیایی چین به احداث مسیر ریلی واخان بپردازند، زیرا که هزینه پروژه ریلی واخان در مقایسه با بودجه ۷۹۴ میلیون دلاری بزرگراه قراقوروم یا هزینه‌ی ۴.۲ میلیارد دلار برای ساخت ۱۶۰۰ کیلومتر راه آهن چین – تبت به‌عنوان مرتفع‌ترین خط ریلی جهان منطقی خواهد بود، ضمن اینکه در سال‌های اخیر پروژه‌هایی در مناطق مشابه به بهره‌برداری رسیده است که امکان ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی در واخان را بیش از پیش در دسترس نشان می‌دهد،
به‌عنوان مثال تونل لواری فاز اول بزرگراه چترال-تاجیکستان است که در سال ۲۰۱۷ تکمیل شد و بر روی رودخانه‌ی پنج در منطقه واخان از سال ۲۰۰۲ تعداد ۵ پل ساخته شده است، همچنین در سال ۲۰۰۹ جاده ای در غرب واخان توسط ارتش چین ساخته شده و جاده های ارتباطی اشکاشم-بهارک به فیض آباد را میسر کرده است، درهمین راستا امکان توسعه‌ی زیرساخت‌های ریلی در منطقه واخان نیز میسر خواهد بود بود و به طور کلی با توسعه‌ی فناوری های راه‌سازی در عصر حاضر پیچیدگی جغرافیایی را نمی‌توان دلیلی کافی برای ناممکن بودن ساخت یک مسیر دانست.
اتصال تاجیکستان و پاکستان با پل زمینی در واخان
هم‌اکنون کشورهایی نظیر پاکستان و تاجیکستان تلاش دارند تا از کریدور واخان به عنوان یک پل زمینی برای اتصال آسیای میانه به بنادر پاکستان استفاده کنند. دولت تاجیکستان در سال ۲۰۱۳ اعلام کرد که زیرساخت‌های لازم برای این پروژه که شامل پل‌ها و جاده‌ها می‌شوند، در خاک تاجیکستان احداث شده اند و پاکستان دارای مسیرهای آماده ای است که شهر های اسلام آباد و پیشاور را به چترال وصل می‌کند، پیش‌بینی شده است که هزینه‌ی احداث این مسیر ۲۴ میلیون دلار باشد و در صورت به سرانجام رسیدن، امکان اتصال آسیای میانه و افغانستان به بنادر جنوبی پاکستان فراهم خواهد شد.
کریدور واخان جایگزین بنادر پاکستانی برای طالبان
کابل و پکن در سال ۲۰۰۹ میلادی یک یادداشت تفاهم برای مطالعه ساخت جاده واخان امضا کردند سپس «اشرف غنی»، رئیس جمهور وقت افغانستان در سفر به چین در سال ۲۰۱۴میلادی از مقامات چینی خواست تا کار را آغاز کنند اما وضعیت امنیتی در این وادی، ماتع از اتمام کار شد، هنگامی که طالبان به قدرت رسید، بر ساخت این جاده برای کاهش وابستگی به مسیرها و بنادر پاکستان تمرکز کرد.
عبدالولی نائبزی نویسنده و پژوهشگر سیاسی به الجزیره گفته است: «روابط تجاری افغانستان و پاکستان تحت تأثیر تحولات سیاسی قرار دارد و اسلام آباد ۵ گذرگاه بزرگ با کابل را بسته که به تجارت و اقتصاد آسیب جدی وارد کرد، بنابراین دولت کنونی در حال فکر کردن برای کاهش وابستگی به بنادر پاکستان و روی آوردن به ایران و آسیای مرکزی است.»
وی افزود: «کریدور واخان جایگزین بنادر پاکستان است، به ویژه که کشورهای واقع در شمال افغانستان بیشتر از سیاست به اقتصاد و تجارت فکر می‌کنند.»؛ در همین راستا «ایوب خالد» والی ولایت بدخشان بهمن سال قبل در گفت‌وگو با الجزیره تصریح کرد: «پس از ۵ ماه کار، توانستیم جاده‌ای را به سمت مرز با چین بسازیم که دو کشور را برای اولین بار در تاریخ خود از طریق زمینی به یکدیگر متصل می‌کند که گامی بزرگ در جهت توسعه اقتصادی و احیای بخش گردشگری در منطقه به شمار می‌رود.»
همچنین «عبدالسلام جواد»، مسئول وزارت تجارت طالبان در مصاحبه با الجزیره اظهار کرد: «بانک جهانی به زودی به کابل باز می‌گردد و کار روی پروژههای معلق را از سر می‌گیرد، کریدور واخان سالانه ۶ میلیارد دلار ارزآوری خواهد داشت و فرصت‌های شغلی را برای شهروندان ساکن ولایت بدخشان افغانستان فراهم خواهد کرد.»
تسهیل روابط تجاری افغانستان با احیا گذرگاه واخان
تمایل چین به مواد معدنی و خشکبار افغانستان و متقابلا احتیاج بازار افغانستان به محصولات و تولیدات چین، روابط اقتصادی و ترانزیتی بین دو کشور را بیش از گذشته حائز اهمیت ساخته است، علیرغم این تمایل و با وجود سطح تجارت قابل توجه بین دو کشور، افغانستان و چین به عنوان دو کشور همسایه و دارای مرز مشترک زمینی در منطقه واخان، تاکنون مرز تجاری مشترک ندارند.
از سالیان گذشته تاکنون، واردات و صادرات افغانستان با چین از بندر کراچی وگوادر پاکستان، چابهار ایران، کریدور هوایی و مسیر ترانزیتی کشورهای آسیای مرکزی به ویژه از طریق خط ریلی چین- قرقیزستان -ازبکستان و افغانستان انجام می‌شود، این در حالی است که کوتاه‌ترین و کم هزینه‌ترین مسیر ترانزیتی بین افغانستان و چین گذرگاه واخان در ولایت بدخشان افغانستان است.
چالش‌های فراروی مرز تجاری واخان
چالش‌های فراروی طرح ترانزیتی واخان ریشه در شرایط سیاسی- اقتصادی منطقه و نگرانی‌های امنیتی چین از خاک کشور افغانستان دارد. پاکستان تمایل ندارد تا مسیر ترانزیتی واخان بین چین و افغانستان فعال شود. رقابت‌های ترانزیتی در منطقه، همیشه پاکستان را برآن داشته است تا حق ترانزیت منطقه‌ای را در انحصار خود قرار دهد، مقامات پاکستانی بر این باور هستند که گسترش خط ریلی از مسیر چابهار به آسیای مرکزی و گشایش مرز تجاری بین چین و افغانستان در گذرگاه واخان، باعث کاهش حجم مبادلات تجاری در بندر گوادر و کراچی می‌شود.
علاوه بر آن، به نظر کارشناسان مسائل افغانستان و منطقه، تنش سیاسی بین چین و هند نیز در گشایش مرزی تجاری در گذرگاه واخان بی تأثیر نبوده است، همه این چالش‌ها به نوعی با حضور و فعالیت نیروهای جدایی طلب اویغور در خاک افغانستان ارتباط پیدا می‌کند. با این نگاه، حضور نیروهای پارتیزانی جنبش اسلامی ترکستان شرقی در دو سوی مرز واخان، عملا از عملیاتی ساختن طرح خط ترانزیتی گذرگاه واخان جلوگیری کرده است.
به دلیل همین نگرانی‌های امنیتی، چین هیچ گاه به ایجاد یک خط مستقیم ترانزیتی و گمرکی با افغانستان تحت اشغال نیروهای نظامی آمریکا و ناتو تمایل نشان نداده است، به احتمال زیاد دولت چین به‌دلیل حضور نظامی غرب در افغانستان و سلطه نیروهای پارتیزانی اویغور در سرحدات واخان، نوعی تهدید استراتژیک احساس می‌کند.
پس از حاکمیت طالبان در افغانستان، کار احداث جاده به سوی واخان و مرز چین دوباره از سر گرفته شد و حکومت طالبان در بهار سال جاری اعلام کرد که کار ساخت این جاده به پایان رسیده است، اما علیرغم انتظارات و خوش‌بینی حکومت طالبان برای ایجاد ترانزیت اموال تجاری از گذرگاه واخان بین چین و افغانستان، پکن هنوز اجازه ساخت مراکز گمرکی و انتقال اموال تجاری از این معبر ترانزیتی نداده است.
جنبش ترکستان شرقی(اویغورها) تهدید مشترک افغانستان و چین در واخان
چین از گذشته تاکنون نگران فعالیت اعضای جنبش ترکستان شرقی در مناطق صعب العبور واخان بدخشان در مرزهای چین بوده است، گزارش کمیته تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل در سال ۲۰۲۲ نیز بیانگر این بود که دستکم حدود ۷۰۰ نفر از چریک‌های اویغور در این مناطق باقی‌مانده‌اند. بدون توجه به درستی یا نادرستی این نوع گزارش‌های غربی، گزارش‌هایی از توافق حکومت طالبان و چین برای انتقال نیروهای جنبش ترکستان شرقی به مناطق دورتر از مرز چین منتشر شده است.
مقامات حکومت طالبان در دو سال اخیر به طور مکرر در دیدار با مقامات چینی خواستار گشایش مرز بین دو کشور شده‌اند. به تازگی هیئت چینی به سرپرستی لی چون وزیر فرهنگ و گردشگری چین به افغانستان سفر کرد که مولوی امیرخان متقی سرپرست وزارت خارجه و عبدالسلام حنفی معاون نخست وزیر حکومت طالبان در دیدار با لی چون خواستار گشایش خط ترانزیتی گذرگاه واخان شدند، در این رابطه مقامات حکومت طالبان به این مقام چینی اطمینان دادند که هیچ گونه تهدید امنیتی از این منطقه متوجه دولت چین نخواهد شد. هیئت چینی متقابلا تمایل پکن را برای گشایش خط ترانزیتی گذرگاه واخان ابراز داشته است.
به احتمال زیاد، مسئله تهدید و یا چگونگی حضور کنترل شده نیروهای اویغور در خاک افغانستان بین حکومت طالبان و دولت چین تبدیل به یک توافق دو جانبه و اطمینان بخش شده است. از سوی دیگر، حضور اقتصادی و تجاری چین در افغانستان تحت حاکمیت طالبان نسبت به گذشته افزایش صعودی دارد. با این تفاصیل احتمال موافقت چین با گشایش مرز بین دو کشور در منطقه واخان دور از انتظار نیست. به ویژه این که این مسیر تجاری و ترانزیتی مورد خواست کشورهای منطقه از جمله ایران، ازبکستان و ترکمنستان نیز است.
با توجه به مطالب فوق، دولت طالبان برای تثبیت قدرت سیاسی خود در منطقه باید نقاط عطف اقتصادی خود را احیا کرده و طی تعامل با قطب‌های ترانزیتی پیرامون خود به‌ویژه چین و ایران، جایگاه خود را در تعاملات کریدوری ارتقا دهد، درهمین راستا ایجاد زیرساخت ریلی گذرگاه واخان می‌تواند راه ارتباطی بهتری را نسبت به کریدورهای مشابه میان آسیای مرکزی و غرب آسیا برقرار کند و علاوه‌بر دریافت حق ترانزیت، وضعیت گردشگری و بازرگانی بین المللی خود را از طریق تجارت با کشورهای منطقه توسعه دهد، که در این زمینه می‌تواند از تسهیلات بانکی چین و خدمات مهندسی ایران برای تکمیل این پروزه سرمایه‌گذاری مهم استفاده کند.
انتهای پیام
