به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی افق شرقی، رودخانه جیحون یا آمودریا پرآب‌ترین رودخانه در منطقه آسیای مرکزی است که از کوه های پامیر سرچشمه می‌گیرد و حدود یک هزار و ۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است. هرچند مسیر اصلی رود به سوی دریاچه آرال است اما دولت طالبان درنظر دارد تا از آن برای احیای مزارع کشاورزی خود استفاده کند.
طرح انتقال آب «قوش تپه» یکی از پروژه‌های مهم طالبان است، این کانال که مطالعات امکان‌سنجی آن در سال ۲۰۱۸ میلادی آغاز شد، بزرگترین پروژه انتقال آب در شمال کشور افغانستان محسوب می‌شود که سالانه ظرفیت انتقال ۱۰ میلیارد متر مکعب آب از رودخانه مرزی آمودریا را دارد و احداث آن ۵ سال طول می‌کشد.
هدف طالبان از این طرح، انتقال آب به شمال افغانستان و ممانعت از بیابان‌زایی و احیای ۵۵۰ هزارهکتار از مزارع کشاورزی و خودکفایی در تولید گندم و آفتاب‌گردان بیان می‌شود، به نحوی که طول این کانال ۲۸۵ کیلومتر و عرض آن ۱۰۰ متر و عمق آن بین ۸.۵ الی ۱۲.۵ متر درنظر گرفته شده و از ولسوالی(شهرستان) کلدر ولایت(استان) بلخ، هم مرز با ازبکستان سرچشمه می‌گیرد و از طریق ولایت جوزجان به ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب می‌گذرد.
مشخصات فنی کانال قوش تپه
به نقل از معاونت دیپلماسی وزارت امورخارجه، مسیر آب آمودریا از بخشداری کلدار، خلم، نهرشاهی و دولت‌آباد در استان بلخ شروع شده و به بخشداری‌های آقچه، مردیان و خواجه دوکوه ولایت جوزجان رسیده و از آنجا تا بخشداری اندخوی در استان فاریاب ادامه می‌یابد، در مسیر این کانال بزرگ آبی چندین آبگردان، سیستم‌های آبیاری و سد کوچک برای تولید برق درنظر گرفته شده که با اجرای آن در یک سال ۹ میلیارد متر مکعب آب ذخیره و ۶۰۰ هزار هکتار زمین دیمی به زمین آبی تبدیل خواهد شد. این پروژه در ۳ مرحله (فاز) اجرا می‌شود.
مرحله اول به طول ۱۰۸ کیلومتر از کناره رود آمودریا در ولسوالی کلدار بلخ آغاز تا بخشداری دولت‌آباد بلخ ادامه دارد.
مرحله دوم به طول ۱۷۷ کیلومتر از ولسوالی (بخشداری) دولت‌آباد ولایت بلخ تا ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب ادامه دارد.
و مرحله سوم نیز به توزیع زمین‌های کشاورزی تخصیص می‌یابد.
براساس آمارهای حوزه دریایی شمال، در حال حاضر ۵.۱ میلیارد متر مکعب آب دریای آمو به ازبکستان ۴۹.۶ میلیارد متر مکعب آن به تاجیکستان و ۱.۵ میلیارد متر مکعب آن به ترکمنستان می‌ریزد. به گفته مسئولان اداره اکتشاف ملی افغانستان، مرحله اول این پروژه با بودجه ۸.۲ میلیارد افغانی انجام شده و براساس گزارشات حفاری ۱۰۰ کیلومتر اول کانال حدود ۹۱ میلیون دلار هزینه داشته‌است.
مزایای طرح قوش تپه
با ساخت کانال قوش‌تپه و زیر کشت رفتن ۵۵۰ هزار هکتار از زمین‌های افغانستان، رونق اقتصادی در این منطقه اتفاق خواهد افتاد. این حوزه با داشتن زمین‌های مرغوب و حاصلخیز و شرایط جغرافیایی و آب و هوایی مناسبش می‌تواند تأمین‌کننده بسیاری از اقلام کشاورزی برای افغانستان و حتی برای صادرات به منطقه باشد. به گفته برخی کارشناسان با بهره‌برداری از این کانال، افغانستان می‌تواند گندم خود را تأمین کرده و حتی صادرات هم انجام دهد. البته در کیفیت مناسب خاک منطقه احداث کانال قوش تپه تردید جدی وجود دارد و امکان شور بودن و بازده پایین کشاورزی در منطقه بیابانی ساخت کانال پیشبینی می‌شود.
به نقل از خبرگزاری صدای افغان(آوا) در ۷ مرداد سال جاری، سید ذبیح الله میری، مسئول پروژه کانال قوش تپه شرکت توسعه ملی از تکمیل شدن ۵۸ درصد فاز دوم این کانال خبر داده است، وی در مصاحبه با رسانه‌ها اظهار کرد که در ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب، کار حفاری فاز دوم به مسافت ۱۳۰ کیلومتر رسیده که بیش از ۳۵۰۰ نفر و ۳۰۰۰ ماشین در این مرحله به سرعت کار می کنند.
ملا عبدالغنی برادر معاون نخست وزیر حکومت طالبان در مراسم شروع احداث این طرح بزرگ آبی، آن را از مهم‌ترین پروژه‌های این حکومت برای نجات مردم افغانستان دانست و گفت: «تکمیل این کانال وضعیت اقتصادی افغانستان را بهبود بخشیده و این کشور را به خودکفایی نزدیک می‌کند، به نحوی که برای شروع پروژه کانال آب قوش‌تپه چنان جدی شدم که همه کارهایم را کنار گذاشتم.»
در مراسم افتتاح این طرح ملی برخی وزرا و مقامات بلندپایه حکومت موقت طالبان از جمله، وزیر زراعت، سخنگوی دولت و وزیر اقتصاد نیز حضور داشتند، در این نشست ملا نورالله نوری سرپرست وزارت مرزها و قبایل گفت: «شاهد روزی خواهیم بود که دیگران برای کار و سرمایه‌گذاری به افغانستان بیایند، اطمینان می‌دهم با اجرای طرح‌های اقتصادی، افغانستان در آینده رقیب کشورهای خارجی می‌شود.»
درراستای تامین امنیت کانال قوش تپه به دستور رهبر امارت اسلامی افغانستان یک قطعه ویژه امنیتی با حضور ۲۰۰ نیروی نظامی درنظر گرفته شده است تا از این پروژه محافظت شود، همچنین وزارت داخلی این کشور هرگونه خرید و فروش اراضی مجاور کانال قوش تپه را ممنوع اعلام کرده است.
چرا کشورهای همسایه نسبت به قوش تپه احساس نگرانی می‌کنند؟
با این حال سران کشورهای آسیای مرکزی در نشست‌های مختلف خود به طور جدی با طرح های حکومت طالبان برای برداشت آب از رودخانه آمودریا مخالفت کرده اند، به نحوی که ائتلاف بین‌المللی محیط‌زیست موسوم به «رودخانه‌های بدون مرز» در بیانیه‌ای راه‌اندازی کانال قوش‌تپه را که توسط حکومت طالبان در افغانستان در حال ساخت است، ضربه‌ای واقعی به تامین آب همه کشورهای حوزه رودخانه آمودریا در آسیای مرکزی عنوان کرد.
به نقل از ایرنا در فروردین ۱۴۰۳، کانال قوش‌تپه پس از تکمیل قادر خواهد بود که حدود ۲۰ درصد از جریان آب رودخانه آمودریا را برای آبیاری زمین‌های زراعتی افغانستان دریافت کند که امر کم آبی تابستانی این رودخانه را تشدید خواهد شد، درهمین راستا اوگنی سیمونوف، هماهنگ‌کننده بین‌المللی ائتلاف «رودخانه‌های بدون مرز» اظهار کرده است: « در حال حاضر باید به دنبال راه‌هایی باشیم که افغانستان را در چارچوب توافق‌نامه‌های مربوط به سهمیه‌های مصرف آب بین کشورهای آسیای مرکزی بگنجانیم، در غیر این صورت منطقه در خطر بروز هرج و مرج واقعی قرار خوهد گرفت.»
در سپتامبر ۲۰۲۳ (شهریور/ مهر)، شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان نیز در اجلاس سران صندوق بین المللی برای نجات دریای آرال، پیشنهاد کرد که افغانستان در یک گفتگوی منطقه ای در مورد اشتراک منابع آب مشارکت کند، زیرا که انحراف آب از آمودریا به‌طور جدی ثبات ازبکستان را تهدید می‌کند.
به نقل از مطالعات راهبردی شرق، کاهش چشمگیر آمودریا بعد از ساخت کانال قوش تپه، ضربه بزرگی به مزارع پنبه و صنعت نساجی ازبکستان خواهد زد، آب مصرفی ازبکستان در حدود ۳۳ میلیارد متر مکعب در سال است که برای تأمین نیازهای آبی خود حدود ۷۷ درصد به حوضه‌های فرامرزی نظیر آمودریا وابسته است، بنابراین طی ۵ تا ۶ سال از زمان تکمیل و بهره برداری این کانال، ترکمنستان و ازبکستان با کاهش قابل توجه ظرفیت آبگیری متوسط خود در میانه و پایین دست رودخانه فرامرزی «آمو دریا» مواجه می‌شوند.
عبداللطیف منصور رئیس وزارت منابع آب و انرژی دولت طالبان در واکنش به اعتراضات گفت: «مقامات کنونی افغانستان در مورد برداشت آب از آمودریا به هیچ توافقی محدود نیستند. در اواسط ماه اکتبر (مهر/ آبان)، طالبان از تکمیل قطعه اول این کانال و آغاز فاز دوم این پروژه خبر دادند. آنها از کشورهای منطقه به ویژه ازبکستان خواستند که نگران این کانال نباشند و اعلام کردند که آماده حل و فصل مسائل از طریق مجاری دیپلماتیک هستند.»
با این حال برخی رسانه‌ها مانند خبرگزاری جمهوری به عنوان یک رسانه غرب‌گرای افغانستانی از این طرح به نام یک پروژه عبدالرحمان خانی(از حاکمان مستبد افغان در ۱۲۵۹ هجری شمسی که با خط دیورند مرز افغانستان و هند را مشخص کرد) می‌نامند، به این تعبیر که طالبان به زور به دنبال توسعه اجباری در عین نابودی رفاه مردم هستند.
در همین سو رادیو آزادی با گرایشات منافقانه نیز با برجسته‌سازی تخریب تعدادی خانه در مسیر کانال قوش تپه و به نقل قول از اهالی آن، نسبت به این پروژه انتقاداتی مطرح کرده است، درحالی که این طرح به آبادانی اراضی کشاورزی همین مردم به عنوان مالکان زمین‌های زراعی کنار این کانال می‌پردازد و سرمایه‌های آنها را چندین برابر کرده و موجبات اشتغال آنها را فراهم می‌کند.
پژوهشگر روسی: افغانستان حق بهره‌برداری ۹ میلیارد متر مکعب آب آمودریا را دارد
به نقل از اسپوتنیک افغانستان، الکساندر کنیازف، پژوهشگر برجسته انستیتوت مطالعات بین المللی دانشگاه «MGIMO» وزارت امور خارجه روسیه با اشاره به قرارداد عقد شده میان افغانستان و اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۴۶ اظهار کرد: «افغانستان براساس این توافقنامه حق استفاده از ۹ کیلومتر مکعب آب را داشت که از اواخر دهه ۱۹۷۰ تاکنون بیشتر از ۲ کیلومتر مکعب از این آب را مصرف نکرده است.
لازم به ذکر است، پروژه کانال قوش‌تپه در زمان حاکمیت محمد داوود خان بر افغانستان بین سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ طراحی شد ولی به دلیل جنگ و بی‌ثباتی به نتیجه نرسید، تا این‌که در فروردین سال ۱۴۰۱ کار ساخت آن شروع شد. در طرح اولیه قرار بود هر ۴۳ کیلومتر این کانال آبی در یک سال ساخته شود تا این که در سال ۲۰۱۸ شرکت آمریکایی«AECOM» طراحی و امکان‌سنجی کانال قوش تپه را نهایی نمود ولی تا پایان سقوط دولت اشرف غنی مقامات دولتی رغبتی برای آغاز احداث کانال بزرگ آبیاری قوش تپه نشان ندادند.
توافقنامه آلماتی: سهم ۱/۲ میلیارد متر مکعبی افغانستان از آمودریا
کشورهای آسیای مرکزی در سال ۱۹۹۲ سندی به نام موافقتنامه آلماتی امضاء کردند که تا حدودی به تنظیم مصرف آب در منطقه کمک می‌کند، اگرچه افغانستان آن توافقنامه را امضاء نکرده است، اما رهبران کشور های آسیای مرکزی معتقد هستند که افغانستان نیز حق دارد از رودخانه آمودریا برای نیازهای خود استفاده کند، طبق موافقتنامه آلماتی پیشبینی شده بود که افغانستان ۱/۲ میلیارد متر مکعب از آب آمودریا استفاده کند اما طالبان قصد دارند تا بیش از ۲۰ میلیارد متر مکعب آب را توسط کانال قوش تپه به مناطق مورد نظرشان منتقل بسازند
تاثیرات کانال قوش تپه بر ایران از گرد و غبار تا پشتون‌ها
به نقل از تسنیم، درتابستان ۱۴۰۲ آلودگی هوای ناشی از خیزش گرد و غبار در شهر مشهد، هوای این شهر را در محدوده بسیار خطرناک قرار داده و شاخص کیفیت هوا به عدد ۳۶۸ رسید. شرایط هوای مشهد فاصله دید را به ۸۰۰ متر رساند و علاوه بر تعطیلی ادارات شهر، پروازها را نیز دچار مشکل کرد. منشأ این گرد و غبار از استان‌های غربی ایران نبود و ربطی به عراق و سوریه نداشت، بلکه از قره‌قوم ترکمنستان و آسیای میانه نشأت گرفته بود.
به گفته کارشناسان زیست محیطی در صورت راه اندازی کانال قوش‌تپه، شرایط بسیار بدی برای کشاورزی آسیای میانه و ترکمنستان ایجاد شده و خشک شدن اراضی در ترکمنستان و آسیای میانه باعث خیزش هرچه بیشتر گرد و غبار و تشکیل کانون گرد و غبار در همسایگی ایران می‌شود، شرایط ترکمنستان در آینده بدتر خواهد شد و به تبع آن، استان‌های شمال شرق ایران نیز با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهند شد. درست است که آمودریا در ایران جاری نیست اما کم شدن ورودی آن تهدید بالقوه‌ای برای ایران در پی خواهد داشت.
به نقل از تحولات جهان اسلام، اخراج گسترده مهاجران افغان از پاکستان و انتقال پشتون‌های طرد شده به مناطق شمالی افغانستان نظیر اطراف کانال قوش تپه و واگذاری زمین‌های مسکونی و کشاورزی به آنان، همچنین سابقه اقدامات ناسیونالیستی قومی پشتون‌ها و تغییر بافت جمعیتی مناطق شمالی افغانستان که غالباً در اختیار اقوام غیر پشتون است، تبعات متعددی را برای ایران به دنبال خواهد داشت. این تغییر بافت ضمن تضعیف جایگاه اقوام غیرپشتون در افغانستان و به تبع آن کاهش اثرگذاری ایران در این کشور، می‌تواند آغاز مجدد منازعات قومیتی، بروز ناامنی ، گسترش گروه های سلفی جهادی و ایجاد موج های مهاجرت گسترده اتباع افغانستان به ایران را سبب شود.
اخراج گسترده مهاجران افغان از پاکستان، انتقال پشتون‌های طرد شده به مناطق شمالی افغانستان نظیر اطراف کانال قوش تپه و واگذاری زمین‌های مسکونی و کشاورزی به آنان و همچنین سابقه اقدامات ناسیونالیستی قومی پشتون‌ها، و تغییر بافت جمعیتی مناطق شمالی افغانستان که غالباً در اختیار اقوام غیر پشتون است، تبعات متعددی را برای ایران به دنبال خواهد داشت. این تغییر بافت ضمن تضعیف جایگاه اقوام غیرپشتون در افغانستان و به تبع آن کاهش اثرگذاری ایران در این کشور، می‌تواند آغاز مجدد منازعات قومیتی، بروز ناامنی ، گسترش گروه های سلفی جهادی و ایجاد موج های مهاجرت گسترده اتباع افغانستان به ایران را سبب شود.
با توجه به مطالب فوق، کانال قوش تپه می‌تواند نقش موثری در احیای حدود ۶۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی افغانستان داشته باشد، به نحوی که این کشور را در زمینه گندم و آفتاب‌گردان خودکفا کند و زمینه اشتغال را برای بومیان فراهم نماید، اما از طرف دیگر اگر میزان آب کافی از این رودخانه به دریاچه آرال نریزد موجب مشکلات آبی برای برخی کشورهای آسیای میانه خواهد شد، از طرف دیگر مشکلات محیط زیستی دیگری مانند گرد و غبار را برای این کشورهای همسایه رقم خواهد زد، بنابراین افغانستان باید طی تعاملاتی با کشورهای همسایه از خدمات فنی و مهندسی آنها استفاده کرده و نسبت به افزایش بهره‌وری میزان آب کمتری را مصرف کند تا تعادل زیستی در منطقه حفظ شود.
انتهای پیام
